تاریخ‌ و فرهنگ‌ ایران‌ در دوران‌ انتقال‌ از عصر ساسانی به‌ عصر اسلامی _ دوره شش جلدی _ جلد دوم

 جلد دوم با زير عنوانِ «دل ايران‌شهر» بخش نخست به بررسي سرزمين‌هاي غربي ايران خصوصاً سواد (عراق امروزي) اختصاص دارد. مولف با استناد به متون جغرافيايي خصوصاً ابن خرداد به و قدامه بن جعفر به تقسيمات كشوري و استانهاي ايراني آنجا (12 استان مشتمل بر 60 تسو: بخش) مي‌پردازد. اين جلد با 5 مقدمه و 23 گفتار به ديرينه شناسي علمي بررسي جغرافياي تاريخي سراسر عراق اختصاص دارد كه در جايگاه استان مركزي ساسانيان، دل ايران شهر ناميده مي‌شد. در اين اثر از نخستين آشنايي اعراب مسلمان با نظام ديواني ايران، اصلاحات مالي انوشيروان و فرآيند گسترش و پيشرفت نظام ديواني ايران باستان، نظام آبياري ايران و سابقه تاريخي آن، تقسيمات كشوري و ديواني سورستان (عراق نعلي) سخن مي‌گويد. هدف وي تبيين جايگاه اين مناطق در انتقال فرهنگ و تمدن ايراني به عالم اسلامي است.

در خصوص بهره پس از بيان ديدگاه لغويان و جغرافياـ نويسان، ديدگاه مشهور و رايج را رد كرده با استناد به نقلي از حمزه اصفهاني،‌عقيده دارد كه بصره معرب «بسرا» است كه از آنجا چندين راه به جهات مختلف مي‌رفته است و چون بيش از چهار راه بوده، بسيار راه و مختص آن، «بصرا» شده است. وي در اينجا كارگزاران خليفه از جمله مغيره بن شيعه و ابوموسي اشعري را هم نقد كرده كه برخلاف شريعت اسلامي،‌شهوت راني‌، مال‌اندوزي و ستمگري داشته‌اند.